این کتابی است در توصیف و تبیینِ مسئولیت و رابطه ی آن با معنویت یا امر قُدسی زندگی. در واقع ما هماره در زندگی مان هم دعوت کننده به مسئولیت هستیم، و هم در سنجشِ خویشتن و رسالتِ اخلاقی مان از این کلمه بهره می بریم، ولی شاید کمتر فهمی دقیق و باریک بینانه از آن داشته باشیم. مسئولیت نیز اصطلاحی است که سرنوشتِ اصطلاح اخلاق را دارد. در حقیقت ما هماره از اخلاق سخن می گوییم و اعمال مان را به واسطه ی آن توجیه کرده، یا نقد می کنیم، ولی چندان نمی دانیم اخلاق چیست، و اصولاً دربرگیرنده ی چه مفاهیم و قواعد و طبقه بندی هایی است. البته ما برای آن که موجودی اخلاقی یا مسئولیت پذیر باشیم، نیاز نداریم مبانی معرفت شناختی آن ها را بدانیم، ولی در هر صورت آگاهی به ماهیت اخلاق یا مسئولیت پذیری ما را در اخلاقی تر و مسئول تر بودن به معنای واقعی در زندگی یاری می کند.
این مکتوبه ای است جهت آگاهی بخشی به این که مسئولیت و مسئولیت پذیری چیست، و چه نسبتی با تعالی خویش و رابطه در وصول امر متعالی دارد. آیا مسئولیت پذیری آن چیزی است که غالبِ ما تصور می کنیم یعنی به دیگران یاری رساندن، تصمیم گیری برای دیگران، آگاه کردن دیگران به پیامدهای اعمال شان، بار دیگران را کشیدن یا این که دلالت بر وجوهی دیگر دارد؟ به راستی نسبت آزادی و مسئولیت پذیری چیست؟ چه رابطه ای بین مسئولیت پذیری و اخلاق وجود دارد؟ و اصولاً مسئولیت پذیری با توجه به چه خصیصه هایی می تواند راهِ تعالی شخصی ما را به سوی امرِ متعالی یا توِ مطلق باز کند؟
این ها پرسش هایی است که من کوشیده ام به آن ها در این کتاب پاسخ دهم. هر چند واقف هستم که این کتابی در مقدمات و مبانی اولیه مسئولیت پذیری است، ولی راهنمای خوبی برای تشخیصِ ابعاد مختلفِ آن است. شاید در این راستا عده ای بپندارند که مسئولیت پذیری و مفاهیمی چون اخلاق و آزادی و تنهایی نیازی به توصیف و تبیین ندارد و آدمی به گونه ای ارتجالی به آن ها وقوف دارد، با این حال به نظر من معرفت و آگاهی به این مفاهیم در زندگی پیچیده ی امروز به ما نشان می دهد چه چیزی های در واقع به ما مربوط است، و چه چیزهایی به ما مرتبط نیست، و حوزه ی فاعلی ما تا کجاست. این درآمدی به مفهوم احساس گناه نیز هست. بسیاری هستند که به خاطر رُخ دادن اموری که در حقیقت به آن ها مربوط نیست، یا در حوزه ی اختیارات و آزادی شان یا حیطه ی فاعلی زندگی شان نیست در رنج و عذاب هستند، و بدین خاطر مشکلات فراوانی پیدا می کنند. این کتاب راهنمای مناسبی بر تخفیف و تضعیف احساس گناه، یا به عبارتی تشخیصِ احساسِ گناهِ کاذب از احساس گناهِ واقعی است. بنابراین راهنمایی است برای تعدیلِ عذاب های ناشی از احساسِ گناهِ کاذب.
در این کتاب سعی شده است حیطه های مسئولیت انسان تا آن جا که ممکن بوده است توضیح داده شود، و در این راستا برخلاف آن چه می پندارند مسئولیت پذیری نسبت به خویشتن، بر مسئولیت پذیری نسبت به دیگران مقدم دانسته شده است. فرضیه ی بنیادی این تقدم مُعرف این است که انسانِ مسئولیت پذیر در قبال خویش، با خوداتکایی و برداشتنِ بارهای متعلق به خود کمتر دیگران را در رنج می افکند و مانعی در راه تحققِ رشد دیگران نیست، و ضمن آن که تسهیل گر تعالی خویش است، امید دهنده و نهایتاً یاری گر دیگران نیز هست. ولی کسی که مسئولیت های مربوط به خود را نمی پذیرد، ضمن آن که نمی تواند چندان به دیگران یاری کند، برای خود نیز مبدل به مُعضلی می شود.
کتاب با نثری ساده و روان به نگارش درآمده است تا هر کسی با اندک بضاعتِ فلسفی و روان شناختی بتواند با آن ارتباط برقرار کند. ضمناً سعی شده است توصیف مفاهیم مُجمل باشد تا خواننده دچار سردرگمی نشود. تذکر این نکته لازم است که این کتاب درآمدی به بحث مسئولیت و معنویت است و شاید مکتوبه ای برای ایجاد اشتیاق و انگیزش برای مطالعه ی کتاب های دیگر. از این رو مقصودِ من تحقق چنین انگیزه ای است، و اگر در این راستا توفیق یابم، احساس می کنم به هدف ام رسیده ام.
رئوف آهوقلندری